Medycyna estetyczna to prężnie rozwijający się sektor usług. Coraz więcej osób decyduje się na różne zabiegi estetyczne, a ich popularność rośnie z każdym rokiem. To sprawia, że specjalizacje w tej dziedzinie rozwijają się dynamicznie, a pielęgniarki i położne coraz częściej chcą poszerzać swoje kompetencje o usługi z zakresu medycyny estetycznej. W końcu, kto lepiej niż pielęgniarki potrafi pracować z igłą? Jednak w Polsce wykonywanie takich zabiegów przez pielęgniarki nie jest do końca jasne pod względem prawnym. Brak spójnych regulacji rodzi wiele pytań o kwalifikacje, zakres odpowiedzialności i możliwość wykonywania określonych procedur.

Zawodowe umiejętności pielęgniarek i położnych jako świetny fundament wykonywania zabiegów estetycznych

Ze wszystkich grup zawodowych, które zajmują się medycyną estetyczną, to właśnie pielęgniarki i położne zdobywają największe doświadczenie w procedurach związanych z inikcją dzięki systematycznemu szkoleniu i praktyce klinicznej. Liczba wykonywanych zabiegów w codziennej pracy pozwala im na osiągnięcie wysokiego poziomu umiejętności, co przekłada się na ich kompetencje także w obszarze medycyny estetycznej. Niewątpliwą podstawą ich umiejętności jest szeroka wiedza tak w zakresie anatomii i filozofii człowieka, jak i przeprowadzania wywiadu przed zabiegowego oraz postępowania pozabiegowego, czy rozpoznania reakcji niepożądanych, w tym alergii i zarządzania takimi zjawiskami.

Pielęgniarki i położne zdobywają doświadczenie w procedurach inwazyjnych, takich jak iniekcje, pobieranie krwi, czy wkłucia dożylne, na kilku etapach swojej edukacji i kariery zawodowej, począwszy od edukacji podstawowej w zawodzie i praktyk zawodowych po codzienna pracę w zawodzie. Pielęgniarki i położne w codziennej pracy wykonują setki procedur inwazyjnych, takich jak:

• podawanie leków w formie iniekcji (podskórnych, domięśniowych, dożylnych).
• pobieranie krwi do badań diagnostycznych.
• zakładanie kaniuli obwodowych.
• obsługa pacjentów z wkłuciami centralnymi czy z dostępami żylnymi do leczenia przewlekłego.

Procedury te są nieodzowną częścią pracy pielęgniarek w szpitalach, przychodniach czy oddziałach ratunkowych. Pielęgniarki pracujące na oddziałach szpitalnych wykonują dziennie od kilku do kilkunastu procedur inwazyjnych w zależności od specyfiki oddziału. Na przykład na oddziałach intensywnej terapii liczba procedur (w tym iniekcji i pobrań krwi) może być szczególnie wysoka ze względu na stan pacjentów i konieczność częstego monitorowania parametrów.

Prowadzi to do wniosku, że to właśnie ta grupa zawodowa ma największe umiejętności i doświadczenie w inwazyjnych procedurach iniekcyjnych.

Brak regulacji prawnych a wyzwania dla pielęgniarek i położnych

Jednak brak jasnych regulacji prawnych i silne lobby niektórych grup zawodowych doprowadza do niejasności prawnych w zakresie wykonywania zabiegów estetycznych przez pielęgniarki i położne. W czeluściach Internetu znajdziemy mnóstwo opinii tak wskazujących, że ta grupa zawodowa może wykonywać zabiegi estetyczne jak i mnóstwo takich, które sugerują, że to tylko lekarze są do tego uprawnieni. Spór trwa już wiele lat, ale próby regulacji tego obszaru nie wydają się na tyle zorganizowane i uwzględniające interes wszystkich grup zawodowych, żebyśmy mogli spodziewać się w najbliższym czasie finalizacji prac. Szerzej na ten temat możecie poczytać tu: https://dermatic.pl/aestheticbusiness/2024/04/03/medycyna-estetyczna-sporu-o-kompetencje-ciag-dalszy/

Charakter zabiegów estetycznych w kontekście prawnym

Definicja zabiegów leczniczych

Zabiegi lecznicze to procedury mające na celu diagnozowanie, leczenie lub zapobieganie chorobom oraz przywracanie zdrowia pacjentowi. Są one wykonywane w ramach świadczeń zdrowotnych, a ich cel jest ściśle związany z poprawą stanu zdrowia – zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Definicję takich działań określa m.in. ustawa o działalności leczniczej, która w art. 3 wskazuje, że działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia są świadczeniami zdrowotnymi​.

Definicja zabiegów estetycznych

Zabiegi estetyczne, w odróżnieniu od leczniczych, skupiają się na poprawie wyglądu zewnętrznego, a ich głównym celem jest uzyskanie efektu wizualnego zgodnego z oczekiwaniami pacjenta. Procedury te zazwyczaj nie mają charakteru terapeutycznego, choć mogą pośrednio wpływać na samopoczucie psychiczne pacjenta. Nie są one ujęte w polskim prawodawstwie jako osobna kategoria – ich definicja ma charakter potoczny i wynika z praktyki rynkowej oraz orzecznictwa sądowego​.

Różnice między zabiegami leczniczymi a estetycznymi

	zabiegi lecznicze	zabiegi estetyczne
cel zabiegu	mają na celu ochronę, poprawę lub przywrócenie zdrowia. Dotyczą leczenia konkretnych chorób, urazów czy schorzeń	ich celem jest poprawa wyglądu zewnętrznego pacjenta. Nie są wykonywane ze wskazań medycznych, a efekty są zwykle subiektywnie oceniane przez pacjenta.
podstawa prawna	podlegają przepisom ustaw o działalności leczniczej i świadczeniach zdrowotnych. Wykonują je wyłącznie osoby uprawnione, takie jak lekarze i pielęgniarki w określonych warunkach.	brak jasnych regulacji prawnych. Mogą być wykonywane przez różne grupy zawodowe, w tym kosmetologów, choć procedury inwazyjne, takie jak iniekcje, są sporne.
zakres działań	obejmują działania precyzyjnie określone w przepisach i standardach medycznych.	mają charakter otwarty, obejmując zabiegi takie jak usuwanie zmarszczek, modelowanie twarzy czy redukcja tkanki tłuszczowej
przykłady zabiegów	blefaroplastyka, septoplastyka, liposukcja lecznicza, operacje rekonstrukcyjne po urazach lub mastektomii, transplantacja włosów	powiększanie ust, botoks, peelingi chemiczne mające na celu poprawę jakości skóry.
VAT	zwolnione z podatku VAT, gdy ich celem jest ochrona zdrowia.	zazwyczaj opodatkowane VAT, ponieważ ich głównym celem jest poprawa wyglądu, a nie zdrowia

W praktyce wiele zabiegów ma charakter mieszany. Przykładem może być zabieg rekonstrukcji po urazie, który jednocześnie poprawia zdrowie i wygląd, lub korekta odstających uszu, która redukuje problemy psychiczne pacjenta wynikające z kompleksów. Podstawowa różnica między zabiegami leczniczymi a estetycznymi leży w ich głównym celu: lecznicze skupiają się na zdrowiu, a estetyczne na wyglądzie. Podobne stanowiska w zakresie zabiegów estetycznych zajmują sądy zarówno w sprawach dotyczących odpowiedzialności za powikłania, jak i w sprawach administracyjnych, które dotyczą m. in.  podatkowania usług kosmetycznych o charakterze estetycznym.¹

Co ciekawe jedna z grup zawodowych, lobbująca konieczność wykonywania zabiegów wyłącznie przez lekarzy, wskazując, że zabiegi z obszaru medycyny estetycznej są de facto świadczeniem zdrowotnym a jako takie mogą być wykonywane wyłącznie przez podmioty uprawnione do wykonywania takich zabiegów (zawody medyczne, wyspecjalizowane), w sytuacji, gdy dotyczy to już komplikacji wywołanych takim zabiegiem właśnie przez lekarza, ich zdanie co do charakteru takiej usługi jest zgoła odmienne. Przykładem takiej sprawy jest ta opisana w Wyroku WSA w Warszawie z 30.05.2016 r.²

W sprawie opisanej wyżej klientka jednego z lekarzy, złożyła wniosek o wszczęcie postępowania przed Rzecznikiem Praw Pacjenta przeciwko lekarzowi, zarzucając naruszenie zbiorowych praw pacjentów. Podstawą wniosku były następujące zarzuty:

• Brak formalnie uznawanej specjalizacji: Dr (…) posługiwał się tytułem „specjalisty chirurgii kosmetycznej i estetycznej”, podczas gdy takie specjalizacje nie istnieją w Polsce zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 2 stycznia 2013 r.
• Wprowadzanie pacjentów w błąd: podała nadto, że na stronie internetowej podmiotu leczniczego prowadzonego przez (…) zawarta jest informacja, że liposukcja laserowa jest mało inwazyjną i bezpieczną metodą usuwania komórek tłuszczowych, a sam zabieg ma łagodny przebieg. Powyższe w ocenie wnioskodawczyni mając na względzie, iż w jej indywidualnej sprawie doszło do powikłań, o których nie została poinformowana przed podpisaniem formularza zgody na zabieg – jest wprowadzeniem w błąd w zakresie możliwych skutków zabiegu.
• Promocja działalności w mediach: Dr (…) narusza w ten sposób zbiorowe prawa pacjentów, gdyż świadomie od wielu lat przeprowadza zabiegi z zakresu chirurgii plastycznej nie posiadając tytułu specjalisty w tej dziedzinie, czym naraża zdrowie pacjentów na uszczerbek. Wskazała również, iż szczególnie niebezpieczny dla pacjentów jest fakt, iż (…) aktywnie i publicznie promuje swą działalność w zakresie chirurgii plastycznej m.in. w programie telewizyjnym „(…).

Rzecznik Praw Pacjenta odmówił wszczęcia postępowania, uzasadniając to m. in. następująco:

• Podmiot prowadzony przez dr (…) świadczył głównie zabiegi estetyczne, takie jak liposukcja, lifting czy powiększanie piersi. Większość z tych zabiegów miała charakter wyłącznie estetyczny, a nie terapeutyczny, co oznaczało, że nie były one świadczeniami zdrowotnymi w rozumieniu ustawy o prawach pacjenta.
• W świetle art. 3 ust. 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Rzecznik mógł działać jedynie w przypadku naruszenia praw pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych.

Podsumowując, żadne ze środowisk zawodowych, biorących udział w sporze o charakter zabiegów estetycznych w sposób jednoznaczny nie jest w stanie wskazać, gdzie jest granica między zabiegiem estetycznym a świadczeniem zdrowotnym, a co za tym idzie, gdzie konkretnie jest granica prawna kompetencji poszczególnych grup zawodowych. To właśnie brak wyraźnych regulacji prawnych w Polsce powoduje, że granice te bywają zacierane, co rodzi wyzwania interpretacyjne i praktyczne w codziennej pracy specjalistów.

Uprawnienia zawodowe pielęgniarek a medycyna estetyczna

Zakres kompetencji pielęgniarek i położnych w Polsce reguluje ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy, zawód pielęgniarki obejmuje:

1. rozpoznawaniu warunków i potrzeb zdrowotnych pacjenta;
2. rozpoznawaniu problemów pielęgnacyjnych pacjenta;
3. planowaniu i sprawowaniu opieki pielęgnacyjnej nad pacjentem;
4. samodzielnym udzielaniu w określonym zakresie świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych oraz medycznych czynności ratunkowych;
5. realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji;
6. orzekaniu o rodzaju i zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych;
7. edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.

Zgodnie z §2 rozporządzenia wykonawczego do ustawy pielęgniarka lub położna może udzielać samodzielnie bez zlecenia lekarskiego świadczeń zapobiegawczych, diagnostycznych, leczniczych i rehabilitacyjnych, zgodnie z posiadaną wiedzą i umiejętnościami nabytymi po ukończeniu szkoły pielęgniarskiej lub szkoły położnych. Rozporządzenie zawiera szeroki katalog świadczeń, do których udzielania uprawniona jest pielęgniarka.

Dzięki zmianom legislacyjnym pielęgniarki zyskały nowe uprawnienia. Pielęgniarki z tytułem magistra i odpowiednimi kwalifikacjami mogą zlecać niektóre badania diagnostyczne, np. morfologię krwi czy badanie poziomu glukozy. W określonym zakresie pielęgniarki mają prawo przepisywać leki (np. recepty na leki przeciwbólowe lub przeciwbakteryjne) oraz wystawiać skierowania na wybrane procedury medyczne. Przepisy umożliwiają pielęgniarkom z odpowiednim doświadczeniem wykonywanie takich procedur jak podawanie leków drogą dożylną czy zakładanie cewnika.

Czy zatem posiadając takie kompetencje mogą wykonywać zabiegi z obszaru medycyny estetycznej?

Jak wskazałam wyżej – nie znamy definicji takich zabiegów. Zatem tam, gdzie przepisy nie wprowadzają wprost ograniczeń dotyczących wykorzystania konkretnych wyrobów medycznych, czy konieczności posiadania konkretnych specjalizacji, to wydaje się, że to właśnie ta grupa zawodowa, jako jedna z posiadających największe doświadczenie w precyzyjnej iniekcji, może wykonywać zabiegi z zakresu medycyny estetycznej.

Oczywiście tak dla lekarza jak i dla pielęgniarki, czy położnej a także innych grup zawodowych działających w branży beauty – granicę (poza innymi, które wskażę poniżej), która wyznacza kiedy możemy wykonać daną usługę beauty a kiedy nie, jest ryzyko – gdy jest ono wyższe niż przeciętne wykonanie jakiegokolwiek zabiegu o charakterze nieleczniczym nie powinno mieć miejsca.

Drugim z kluczowych elementów legalizujących taki zabieg jest zgoda klienta. Informacje o tym jak powinna wyglądać i jakie działania musimy podjąć, aby była ważna i skuteczna znajdziecie w tym artykule: https://dermatic.pl/aestheticbusiness/2020/11/15/zgoda-zabiegowa/ .

Pozostałe elementy to m. in.:

• kompetencje wykonującego zabieg – zabiegowiec musi potrafić wykonać zabieg jaki oferuje klientowi, a w tym celu musi posiadać tak wiedzę jak i doświadczenie. Producenci niektórych wyrobów medycznych sami wskazują w instrukcji dla użytkowników, jakie umiejętności i kompetencje powinien posiadać użytkownik, aby móc wykorzystać dany wyrób na kliencie;
• zabieg musi być przeprowadzany zgodnie z zasadami aseptyki i bezpieczeństwa;
• każdy ma obowiązek stosowania sprawdzonych technologii i preparatów dopuszczonych do obrotu w Unii Europejskiej.

Granice odpowiedzialności prawnej pielęgniarki wykonującej zabiegi estetyczne

Odpowiedzialność karna

Pielęgniarki i położne, podobnie jak inni profesjonaliści medyczni, mogą ponosić odpowiedzialność karną w przypadku niedopełnienia swoich obowiązków zawodowych. W kontekście świadczeń obejmujących medycynę estetyczną (zabiegi nieterapeutyczne), odpowiedzialność ta może być rozpatrywana na podstawie przepisów prawa karnego, szczególnie w odniesieniu do spowodowania uszczerbku na zdrowiu klienta.

Zgodnie z art. 156 i 157 Kodeksu karnego, osoba wykonująca zabieg estetyczny może ponosić odpowiedzialność za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, jeżeli w trakcie jego wykonywania nie zachowała należytej staranności. Zasadniczo, pielęgniarka lub położna, wykonując czynności medyczne, są zobowiązane do przestrzegania standardów zawodowych, które zapewniają bezpieczeństwo pacjenta. Aby można było przypisać odpowiedzialność karną, musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy niedopełnieniem obowiązków przez osobę wykonującą zabieg a wyrządzoną szkodą.

W przypadku zabiegów, które niosą znikome ryzyko powikłań, zgoda klienta na wykonanie zabiegu legalizuje jego przeprowadzenie, jednakże nie zwalnia wykonującego zabieg z odpowiedzialności w przypadku wystąpienia powikłań spowodowanych brakiem staranności. Jeśli ryzyko powikłań jest większe, może to prowadzić do odpowiedzialności na podstawie art. 160 Kodeksu karnego, który reguluje przypadki narażenia pacjenta na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia.

Odpowiedzialność cywilna

Pielęgniarki i położne mogą również ponosić odpowiedzialność cywilną za niewłaściwe wykonanie świadczeń zdrowotnych. Odpowiedzialność ta może być zarówno kontraktowa, jak i deliktowa. Odpowiedzialność kontraktowa (na podstawie art. 471 Kodeksu cywilnego) wiąże się z niewykonaniem lub niewłaściwym wykonaniem umowy zawartej z klientem, natomiast odpowiedzialność deliktowa (art. 415 Kodeksu cywilnego) występuje w przypadku czynów bezprawnych, które powodują szkodę.

Dla przypisania odpowiedzialności cywilnej kluczowe jest spełnienie kilku warunków (muszą być spełnione wszystkie):

• działanie lub zaniechanie, które było bezprawne,
• wina sprawcy,
• wyrządzenie szkody,
• istnienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy czynem a szkodą.

Przykład: Zabieg: Iniekcja kwasu hialuronowego (np. powiększanie ust)

Pielęgniarka wykonująca zabieg w medycynie estetycznej, na przykład iniekcję kwasu hialuronowego w celu powiększenia ust, wykonuje zabieg zgodnie z procedurą, używając odpowiednich narzędzi i materiałów. Jednakże podczas zabiegu nie zwraca dostatecznej uwagi na anatomię pacjenta, co prowadzi do asymetrii ust po zabiegu. Pacjentka jest niezadowolona z efektu, ponieważ pojawiają się nierówności i opuchlizna, które odbiegają od oczekiwanych rezultatów.

Odpowiedzialność zawodowa

Pielęgniarki i Położne są członkami samorządu zawodowego a w związku z tym są zobowiązane do przestrzegania przepisów wewnętrznego Kodeksu etyki. Nowy Kodeks Etyki Pielęgniarki i Położnej z 2023 r. kładzie duży nacisk na odpowiedzialność zawodową jako wyraz profesjonalizmu, zaufania publicznego i przestrzegania norm moralnych w pracy z pacjentem. Pielęgniarki i położne mają szczególną odpowiedzialność za zachowanie najwyższej staranności przy wykonywaniu czynności zawodowych. Zgodnie z nowym Kodeksem Etyki, każda pielęgniarka i położna powinna podejmować działania wyłącznie w granicach swoich kompetencji i zgodnie z obowiązującymi procedurami, unikając podejmowania ryzykownych działań, które mogą zagrażać zdrowiu lub życiu pacjentów.

W praktyce oznacza to, że pielęgniarki i położne muszą stale doskonalić swoje umiejętności zawodowe, a także być odpowiedzialne za błędy, które mogą wyniknąć z ich działań.

Pielęgniarki i położne, wykonując swoje obowiązki, muszą wykazywać się wysoką starannością, wynikającą z ich doświadczenia zawodowego, wykształcenia oraz praktyki zawodowej. W tym kontekście, wysoki poziom wiedzy medycznej i doświadczenia praktycznego stanowi podstawę do oceny ich profesjonalizmu i kompetencji w wykonywaniu zabiegów, a także do oceny ich odpowiedzialności cywilnej.

Podsumowanie

Medycyna estetyczna to dynamicznie rozwijający się sektor, który stwarza nowe możliwości zawodowe dla pielęgniarek i położnych. Dzięki swojemu wykształceniu i doświadczeniu, te grupy zawodowe mają solidne podstawy do świadczenia usług w tej branży. Jednak brak jednoznacznych regulacji prawnych dotyczących wykonywania zabiegów estetycznych przez pielęgniarki i położne budzi liczne wątpliwości. Podjęcie pracy w medycynie estetycznej przez pielęgniarki i położne niesie ze sobą zarówno duży potencjał zawodowy, jak i pewne ryzyka. Brak szczegółowych regulacji prawnych oraz wyzwań etycznych wymaga świadomego podejścia do tematu. Stałe dokształcanie oraz odpowiedzialność etyczna mogą przyczynić się do bezpiecznego i satysfakcjonującego wykonywania tej pracy, ale konieczne są także zmiany legislacyjne, które uporządkują ten obszar działalności zawodowej.

FAQ

1. Czy pielęgniarki mogą wykonywać zabiegi estetyczne w Polsce?

Tak, pielęgniarki mogą wykonywać zabiegi estetyczne w Polsce, ale pod pewnymi warunkami. Brak jednoznacznych regulacji prawnych sprawia, że interpretacja przepisów może być różna. Szczegółowe informacje na ten temat znajdziesz w sekcji “Uprawnienia zawodowe pielęgniarek a medycyna estetyczna”.

2. Jakie są różnice między zabiegami leczniczymi a estetycznymi?

Zabiegi lecznicze mają na celu poprawę zdrowia pacjenta, podczas gdy zabiegi estetyczne skupiają się na poprawie wyglądu. Brak jednoznacznej definicji „zabiegu estetycznego” w polskim prawie jest omówiony w sekcji “Charakter zabiegów estetycznych w kontekście prawnym”.

3. Jakie są rodzaje odpowiedzialności prawnej pielęgniarki wykonującej zabiegi estetyczne?

Pielęgniarki mogą ponosić odpowiedzialność cywilną, karną oraz zawodową. Szczegółowe omówienie tych rodzajów odpowiedzialności oraz potencjalnych skutków prawnych znajduje się w sekcji “Granice odpowiedzialności prawnej pielęgniarki wykonującej zabiegi estetyczne”.

4. Czy pacjent musi wyrazić zgodę na zabieg estetyczny?

Tak, świadoma zgoda pacjenta jest kluczowa dla legalności zabiegu estetycznego. Wymogi dotyczące formy i treści zgody oraz jej rola w przypadku ewentualnych powikłań są opisane w sekcji “Kwestia zgody klienta na zabieg estetyczny”.

5. Czy zabiegi estetyczne podlegają opodatkowaniu VAT?

Opodatkowanie zabiegów estetycznych zależy od ich kwalifikacji jako świadczeń zdrowotnych lub usług estetycznych. Zasady opodatkowania i przepisy związane ze zwolnieniem z VAT są omówione w sekcji “Podatki a zabiegi estetyczne – kiedy zabieg podlega VAT?”.

Materiał opublikowany za zgodą redakcji Aesthetic Business www.aesthetic.business

1 Np. https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/pisma-urzedowe/0113-kdipt1-1-4012-439-2023-1-zr-warunki-zwolnienia-z-vat-185232061; https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/pisma-urzedowe/0112-kdil1-1-4012-19-2023-2-ar-pismo-wydane-przez-185223147; https://sip.lex.pl/orzeczenia-i-pisma-urzedowe/pisma-urzedowe/0114-kdip4-2-4012-461-2022-2-wh-vat-od-uslug-korekcji-185213658;

2 VII SA/Wa 385/16, LEX nr 2113957